Making of Natanz Minaret

بازدید: 7405 بازدید
حالت شب

Making of Natanz Minaret-36

ســاخـت سـرمِنــــــار نــطــــــنز (روشهای کلـی ساخت بنـاهای آجـری کهـن در کامپیوتر) دانا از مینـوی خـرد پرسید که خِـرَد خوبست یا هنـر یا نیکـی..؟ مینـوی خـرد پاسخ داد که خـردی که نیکـی با آن نیست خـرد مپنـدار و هنـری را که “خــرد” با آن نیست هنــر مپنـدار..؛ (مینـــوی خــــرد)   چند ماه پیش به درخواست گـرداننده گـرامی و باذوق سایت “سی جی اَرِنـا” که از دوستـداران معماری ایـرانی است نسخه ای آموزشی برای ساخت سرمنــار بقعـه‌ شیخ عبـد الصمـد نطنـزی از مجموعه مسجـد جامع نطـنز در جـزء و راهکـارهای کلی ساخت بنـاهـای آجـری کهـن و فرسـوده در کامپیـوتر نوشتم. متن پیش رو ترجمــه ایست از آن نسخـه آموزشی که به فراخـور حال هنرمنـدان و دوستـداران ایـرانی بر جزئیات دیبـاچه آن افزوده شده است. همینطور در این نسخه آموزشی تلاش کردم تا آنجا که ممکن است واژگان ایـرانی را بکار برم. هرچند باید در نظر داشت که بدلیل زایا نبودن دانش امروزی ما، پی گرفتن این شیوه بویـژه در متون تخصصی بسیار دشوار است و زیاده روی در آن خود منجر به گنگ و نامفهوم جلوه نمودن نوشتار ایـرانی برای خواننده ایـرانی می گردد. اما شگفت است که برخلاف تصوررایج، بسیـاری از واژگان علمی عربی موجود در فارسی یا خود معرب یک واژه ایـرانیاند و یا ساخته و برگزیده ایرانیـاندر دورانی که زبان عربی زبان رسمی و حاکم بوده است و زبان رسمی و فلسفی ایـرانیـان یعنی پهلـوی بنا بر دلایلی بمرور حذف گردیده است. برای نمونه واژه “هنـدسه” بمعنی علم اندازه گیـری، صورت دیگری از واژه ایـرانی “هندازَگ” یا همان “انـدازه” است. و یا “رواق” که در معماری بسیـار پرکاربرد و تلفظ دیگری از “رواگ” بمعنی روان و جاری و همینطور “مسجـد” که باز هم دگرگـون شده واژه “مزگت”است. و از سویی واژه های ایرانی “بالسـتیه” و “بالستیـک” که بمعنی “ارتفـاع” هستند و بهمین شکل وارد زبان های اروپایی نیز شده اند و از “بالا” و “بالیدن” می آیند اما امروزه در فارسی بدون کاربرد مانده اند. و بهمین سان واژه “رَویشن” یا همان “رَوِش” که واژه “حرکت” بجای آن بکار می رود.. در همین متن آموزشی واژه نوین انگلیسی همچون “پلی گان” (Polygon)یا چند گوشه را داریم که در فارسی و بوسیله متخصصین این رشته بهمین شکل بیـان می شود. اما شاید ذکر آن خالی از لطف نباشد که gon خود از ریشه یونانی “گِـنـو” و آن هم از ریشـه ایـرانی “زانـو” است که در انگلیسی بصورت Knee نوشته و بدون خواندن حرف نخست بیان می شود. از ریشه زانو واژگان زانویه و زاویه ساخته شده اند آنچنان که گونیـا در یونانی. و همینطور Poly در جایگاه یک واژه مدرن، برگرفته از مجموعه واژگان لاتینی است که جملگی برآمده از ریشه دور ایـرانی “پــر” و تاثیر این ریشه در واژگانی همچون Full و Plural و plus و.. مشهـود است.    

  • هزاران سال پیش از میلاد، بخـشی از اقـوام ایـرانی(آریـایی) پس از بیرون شدن از خاستگاه آغازین و سرد خود (بر پایه اوستا نواحی دریـای خـوارزم – آرال امـروزی) در پـی یافتـن آب و هوای گرمتـر، راهـی بخشهای جنـوب، جنوب شرقی و غربی فلات ایران که در آن زمان بسـیار معتدل و بهنجـار بوده است شدند و در میـانه این مسیر، تمدن هـای بزرگـی همچـون تمدن سِـنـد(=هِنـد)، نیمـروز-سیستـان، جیـرفت-کرمـان و سیلک-کاشـان(کاسیـان) را پی ریزی کردند و آخری بهمـراه شاخه دیگــری از ایــرانیانِ کوچ نشین یعنـی ســکاها در هزاره های سوم تا دوم پیش از میـلاد تمامی آنـاتولی و بابـل (بین النهـرین) را تا مصـر تسخیـر کـرده و از آمیختن با فرهنگ بومی این مردمان آثـاری در تمـام ایـن منـاطق بوجود آوردند که دارای ویـژگیهای همسـان بویـژه در زمینـه خط و زبـان، معمـاری و مراسم دینـی هستنـد. یکی از مهم ترین نشانه های این ردپـا زیگورات های مرتفع خشتی هستند.پس در ایـن میـان خشت و در پایان آجــر نقـش بسیار مهمـی را در شکل بخشیدن به ساختــار منسـجمی که امـروزه معمـاری ایـرانی می نامیـم بـر دوش داشته اند. با پخت خشت خـام در کوره آجـر بدست آمـد که هم دارای مقاومت فیـزیکی و دمای ذوب بسیار بالا و هم پذیـرای وزن بیشتری بود. از سـوی دیـگر با گرم و خشک شدن تدریجی آب و هوای فلات ایـران و فـراوانی خاک نسبت به مصالح دیگر بر محوریت و یکه تازی آجـر در معمـاری ایـرانـی افـزوده شـد.

در بـرخی فرهنگ ها آجـر را معرب واژه یـونانـی “آگــور” بمعنـی “پخته شده” آورده اند. درحالیکه آگـور خود صورت دیگری از واژه های ایـرانـیِ کهــنِ آگـِـر، آتـَـر، آتــور، آتخشن و.. است که همگـی بمعنای آتـش و یا برافـروختن(در انگلیسـی بصورت فایـر از ریشه افـروختن) و همینطور همریشه بـا واژگان ایــرانـی اختـر و اسـتـار(در انگلیسی هم بهمین شـکل) بمعنـی مـاده روشـن و سـوزان هستند. آنچنان که در واژگان اخگـر(=پاره آتش) و گـُـر گرفتن (=مشتعل شدن، برافـروختـن) هم ایـن ریشـه را می بینیم. با برآمـدن اشکانیــانِ پــارتـی (شاخه ای از ســکائیان) در پیش از هزاره نخست میلادی در شمال خـراسـان، خط و معمـاری و از جمله هنـر آجـرکاری، گچ بـُری و تزئین بنـا دچـار دگرگـونی و دگردیسی شگرف و نـوآوری در شیوه های گوناگـون آجــرچینی منجـر به ابداع چارطاقـی و گنبـد شـد. با استقلال ایــران از اعــراب در سده چهـارم هجـری (آغاز هزاره دوم میلادی) و در میان رقابت های سیاسیفرهنگـی میان سـامـانیـانِ خـراسـانی(ایــران شـرقی) و بوئیـانِ دیلـمی(ایــران غـربی) بر سـر کیـان ایـرانشهــری، دانش وهنـرهای گوناگـون و از جمله هنـر آجـرکاری و گـِـره چینی بهمـراه دیگـر شیـوه های معمـاری به اوج پیچیدگـی و بالندگی رسیـدنـد. در حقیقت آجــر در نقش چند وجهـی خود از سـویی استخـوان بندی بنـا و از سـوی دیگـر تزئین نمای بیرونی و درونی آن را بر دوش داشت. در هنــر گــره چینـی، آجـرها با ظرافت تمام و برپـایه طـرح ها و نقش هـای پیچیـده هـنـدسـی و ریاضیاتی در اندازه های گوناگـون در کنار هم چیده می شدند تا نمای ساختمان های گوناگـون همچـون آرامـگاه، مسـجد، منــار، گـنبــد، مدرسـه، بیمـارستـان و بویژه نوشتــار کتیبه ها را بسازند و به اوج زیبـایی و بالندگـی برسانند. بدین سان و با این شیوه، آجــر در نقش ماده ای بنیادی، نشـانی از هسـته بنیـادین اندیشـه ایــرانی دارد که گیتـی را با تمـام دگرگـونی ها و گوناگـونی هایش برخاسته و گـرد‌‏‌‏‏‏‌ آمــده از یک چیستی و آن چیستی را برابر با – و نه جـدا از- تمامی این پیکـره -گـیـتـی- می داند­­­. بن مایه ای کلیدی که معمـاری ایــرانی را از همه شیـوه های معمـاری دیگـر جهــان جـدا و آن را ابــر زمانـی می سازد. هنـرهای گـچ بری و کاشی کاری نیز که از سـده های دور در کنـار آجـر نقش های گوناگون و ارزشمنـدی را در هنـر تزئین ایـرانـی بر دوش داشتند از ویـژگی و برتـری آجـر نکاستند و تا سـده هفتـم و هشتـم هـجـری (سده سیـزدهم میلادی) به تـراز درخـوری با آجـر در پوشـش بنـاها رسیـدند. مگـر در سده دهـم هجـری که با برآمـدن آئیـن جدید از شمال غـرب ایـران که برداشتـی از سنت های هـزارگـی مغـان مــاد بود دگرگـونی بنیادینی در اندیشـه و سپس معمـاری ایـرانـی پدید آمد و آجـر تا اندازه زیـادی جـای خـود را بـه کاشـی و از سـوی دیگـر نقـوش هنـدسی جـای خـود را به نقـوش گیـاهی در تزئین و پوشـش بنـاها دادند. Making of Natanz Minaret-01 Making of Natanz Minaret-02

مطالعه بیشتر